Το Orient Book & Press κλείνει ένα χρόνο και γιορτάζει με αφιέρωμα στον συγγραφέα και το βιβλίο-αφετηρία της σελίδας, τον Οριενταλισμό του Έντουαρντ Σαΐντ.
Σε πολλές δημοσιεύσεις μας έχουμε μνημονεύσει τον Σαΐντ για το έργο και τις ιδέες του αλλά τώρα ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για το βιβλίο που άλλαξε την τροχιά της σκέψης του ερευνητή της Μέσης Ανατολής.
Τι σκέφτεστε όταν ακούτε Ανατολή; Ζέστη, λαγνεία και αρώματα; Μπαχαρικά και φαγητά; Φτώχεια, εξαθλίωση και θρησκόληπτες κοινωνίες; Ίσως και όλα μαζί! Με αυτές ακριβώς τις παγιωμένες αντιλήψεις ασχολείται ο Σαΐντ στο έργο του Οριενταλισμός, το οποίο θέλει να μας δώσει να καταλάβουμε πώς οι κοινωνίες μας λειτουργούν εδώ και αιώνες χρησιμοποιώντας και αναπαράγοντας αυτές τις παγιωμένες απόψεις.
Το βιβλίο ξεκινάει υπενθυμίζοντάς μας τη νοητή γραμμή, τον διαχωρισμό που δημιουργεί τις αντιλήψεις αυτές εδώ και αιώνες: «Δύση-Ανατολή», «Εμείς-Αυτοί». Η Δύση, σύμφωνα με τον Σαΐντ, βλέπει στην Ανατολή τις παλαιότερες αποικίες της, τον πολιτισμικό ανταγωνιστή της και γενικότερα την εικόνα του «Άλλου» (σελ.12). Όλες οι πληροφορίες και οι γνώσεις που μεταφέρονταν από την Ανατολή στη Δύση ήταν μέσα από τα μάτια των Δυτικών ερευνητών, πολεμιστών ή περιηγητών. Η ιστορία των ανατολικών λαών γραφόταν στη Δύση, τα λογοτεχνικά τους έργα μεταφραζόταν αποσπασματικά, οι δυτικοί λογοτέχνες την περιέγραφαν ως κάτι λάγνο και μακρινό και οι περιηγητές την χαρτογραφούσαν πάντα μέσα από τις εμπειρίες τους. Η Ανατολή δεν ήταν σε θέση να μιλήσει. Η Ανατολή δεν μπορούσε να παρουσιάσει και να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Οι Ευρωπαίοι, φέροντας τη γνώση και την ανωτερότητα ήταν εκείνοι που έπρεπε να τη μορφώσουν και να την εκπροσωπήσουν, εφόσον η ίδια δεν ήταν σε θέση να εκπροσωπήσει τον εαυτό της.
Όλη αυτή η αντίληψη περί ανωτερότητας της ευρωπαϊκής ταυτότητας είχε περάσει σε όλους τους τομείς του 19ου και 20ου αιώνα, από τον στρατό και την πολιτική έως και τη φιλολογία και τη φιλοσοφία. Οι περισσότεροι ερευνητές που ενδιαφέρονταν να μελετήσουν την Ανατολή, ξεκινούσαν αναγκαστικά τη πρόσβαση στην επιστήμη μέσα από το οριενταλιστικό φάσμα που είχε ήδη δημιουργηθεί και επικρατήσει. Παραμένει, όμως, το πρόβλημα μόνο στο θέμα των θεωρητικών επιστημών; Όχι, φυσικά. Δειλά, δειλά τον 19ο αιώνα ξεκινούν οι χαρακτηρισμοί προς διάφορους λαούς της Ασίας και της Αφρικής να συνδέονται με στοιχεία όπως η καταγωγή και ο γενετικός τύπος (σ.149), γεγονός που οδήγησε στις τραγωδίες του 19ου και 20ου αιώνα που βίωσαν αυτοί οι λαοί. Οι Γάλλοι, οι Βρετανοί καθώς και οι Γερμανοί, Ολλανδοί, Ισπανοί, Πορτογάλοι, Ελβετοί και Ρώσοι έχουν μια μακρά παράδοση Οριενταλισμού (σ.11), η οποία κατά τη γνώμη μου, συνεχίζεται με διαφορετικό πρόσημο, αυτό της τρομοκρατίας, και από την Αμερική μέχρι και σήμερα.
Μέσα στο βιβλίο θα βρείτε κλασσικά παραδείγματα οριενταλιστικής πρακτικής, όπως αυτή του Ναπολέοντα, αλλά και άγνωστες πτυχές της που έχουν παρεισφρήσει τόσο στη ζωή μας, που πλέον δυσκολευόμαστε μέχρι και να τις εντοπίσουμε.
Λίγα λόγια για τον Έντουαρντ Σαΐντ...
Σε μία από τις συνεντεύξεις του ο Έντουαρντ Σαίντ είχε εξομολογηθεί πως και αυτός βίωνε αυτή τη διάκριση μεταξύ Ανατολής- Δύσης αφού το ίδιο του το όνομα του φαινόταν παράταιρο. Ο Σαίντ έφυγε από την Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια της Νάκμπα, η Παλαιστίνη όμως δεν έφυγε ποτέ από τον Έντουαρντ Σαίντ και υπήρξε πάντοτε μια παράμετρος που διείπε όλα του τα έργα, ακόμη και εκείνα που αναφέρονται στη μουσική.
Ο Οριενταλισμός άλλαξε για πάντα τις πολιτισμικές σπουδές. Ένα αποτέλεσμα της κυκλοφορίας του βιβλίου ήταν η ανάπτυξη του πεδίου των αποικιακών σπουδών (colonial studies), η επίδραση στις σπουδές φύλου (genderstudies) και η ριζική αναδιαμόρφωση της ακαδημαϊκής προσέγγισης της Μέσης Ανατολής. Φυσικά, ακόμη και σήμερα, η Ανατολή αποτελεί σταδιοδρομία, παρ’ όλα αυτά όλες και όλοι όσοι έχουν μια ηθική ακαδημαϊκή συνείδηση στοιχειώνονται από την εξής ρήση του ΄Εντουρντ Σαίντ «ερμηνεία θα πρέπει να είναι ενσυνείδητη στις μεθόδους και τους σκοπούς της, αν θέλει να είναι προσεκτική και ανθρώπινη, και αν θέλει να φτάσει στη γνώση. Όμως, κάτω από κάθε ερμηνεία άλλων πολιτισμών- ιδιαίτερα του Ισλάμ- υποβόσκει η επιλογή που αντιμετωπίζει κάθε μελετητής ή διανοούμενος: αν θα θέσει το νου του στην υπηρεσία της εξουσίας ή στην υπηρεσία της κριτικής, του κοινωνικού συνόλου, του διαλόγου και της ηθικής».
Η επίδραση του Οριενταλισμού ξεπέρασε κάθε προσδοκία και ο Σαίντ επικρίθηκε για ο,τιδήποτε μπορεί να φανταστεί κανείς τόσο από κοσμικούς όσο και από μουσουλμάνους επικριτές. Ο Ρόμπερτ Ίρβιν μάλιστα έφτασε στο σημείο να αμφισβητήσει το ότι ήταν όντως Παλαιστίνιος. Έτσι, προέκυψαν ερευνητικά ρεύματα όπως ο Οξιντενταλισμός (η «κακή» εικόνα που κατασκευάζουν οι Ανατολικοί για τη Δύση), ο Ορναμεταλισμός κ.α. Ωστόσο, όλες αυτές οι θεωρήσεις και οι -ισμοί σαράντα χρόνια μετά εξακολουθούν να αναφέρονται ως επικριτές και επιπτώσεις του έργου του Έντουαρντ Σαίντ, ενώ για τους ακολούθους του ο Σαίντ παραμένει πάντα στην καρδιά τους και καθοδηγεί την πένα τους προς το μέρος της ηθικής, του σεβασμού και του χρέους απέναντι στον μεταποικιοκρατικό κόσμο.
Comments